محیط های تربیتی را می توان به شکل «بسته»، «متضاد» و «متحرک» تقسیم کرد. و از آن جا که این محیط ها یکسان نیستند، ناچار براى کودکى که در هر یک از این محیط هاى متفاوت قرار دارد، باید به یک نوع برخورد و یک روش تربیتى مناسب روى آورد.
1- محیط تربیتی بسته
گاهى محیط، محیط بسته است و یک فکر بیشتر در آن جریان ندارد. کودک از مادرش از پدرش از برادرش و از تمامى دوستان، چیزى را می شنود که در مکتب می شنود و از استادانش می شنود.
در این چنین محیطى کار تربیت ساده است. کافى است که با لطافت و تدبیر به دل کودک راه باز کنى و ارزش ها و یا خصلت هاى مطلوب را به او تزریق نمایى. و چون کسى نیست که با کودک درگیر شود و با شناخته ها و ساخته هاى او مخالفت نماید، طبیعتاً مبتلا به شکى هم نخواهد شد و به راحتى به آن مقاصدى که برایش در نظر گرفته اند خواهد رسید.
و چون کسى نیست که در او شک را برانگیزد و با او رو به رو شود کودک کمتر عصیان می کند و شورش می آورد، و کمتر تضادى شکل می گیرد و حرکتى آغاز می شود.
گفتم کمتر و گرنه خالى از عصیان و شورش و تضاد و حرکت هم نیست. چون آدمى این قدر رام نیست.
2- محیط تربیتی متضاد
محیط باز، محیط سرشار از تضاد و درگیرى است محیطى است که فکرهاى گوناگون با کودک رو به رو می شوند.
در چنین محیطى هر چه بیشتر تو را بسازند، زودتر خوب می شوى. و هر چه فکر بارت کنند، باعث می شود که در جریان زندگی ات آن را بیشتر زیر و رو کنى و دچار شک و عصیان و بدبینى و نفرت بشوى. به کفر برسى و شاید دوباره باز گردى و ایمان بیاورى و لنگر بیندازى.
در چنین محیطى، نمی شود براى کودک ارزش ها و یا خصلت ها را دیکته کرد و حرف ها را مطرح نمود.
آنچه امروز در ذهن بچه می نشیند، فردا پاهاى سنگین رهگذران نمی گذارند در وجود او جوانه بزند، خشکش می کنند، از ریشه درش می آورند و حتى تخم نفرت را به جاى این بذر کهنه می کارند.
در چنین محیطى کودکان از لحاظ روانى بی آرام و از لحاظ آموزش و یادگیرى، بدبین و دیرباور و از لحاظ عاطفى سرسخت و خشن هستند.
حتى لطافت ها و نرمش ها را بر نقشه و برنامه حمل می کنند و محبت هاى خانواده هم دلشان را می زند و فریادشان را بلند می کند.
در این محیط برخوردهاى شخصیت ساز و سؤال هاى دقیق و توجه هاى غیر مستقیم و بی اعتنایی هاى حساب شده اثر بیشتر دارد.
3- محیط تربیتی متحرک
هنگامى که جامعه تضادهایش را حل کرد و به حرکت پیوند داد، آن وقت امن اجتماعى و تسلط روانى، کار تربیت را ساده تر خواهد کرد. فکر مسلط و مذهب مسلط که در عمل تجربه شده و از درگیری ها سرفراز بیرون آمده، پذیرفته می شود و در این روحیه هاى آماده و تشنه که از درگیری ها فرسوده و خسته شده اند، قرار می گیرد.
مگر آن که در عمل دوباره نارسایی ها احساس شود و شکست مکتب سابق نمودار گردد. و یا این که تبلیغات و وسوسه ها با دروغ هاى راست و راست هاى دروغ و ترکیب هاى حق و باطل، این شکست و نارسایى را تبلیغ کنند و در روحیه ى کودک و نوجوان بذربی اعتنایى و بی تفاوتى و سخن از مطرب و می گو و راز دهر کمتر جو را سبز کنند و او را به همراهى غریزه هاى مشتاق و لذت هاى غافل و غفلت هاى لذیذ به بستر نرم و خوشی هاى کاذب بیاورند. و همراه این لذت هاى مخدر آنچه را که می خواهند به او تزریق کنند و آنچه را که نمی خواهند در او بسوزانند